{mospagebreak title=Αρχοντικό Σκουτάρη}

Αρχοντικό Σκουτάρη

Βρίσκεται στη νότια πλευρά της πόλης, επί της παραλιακής οδού Ορεστιάδος. Το αρχοντικό αυτό ανήκε στην οικογένεια Σκουτάρη και κτίσθηκε γύρω στα 1770.

Η διάταξη των χώρων του έχει σχήμα Π. Τα ανοίγματά του είναι στενά και επιμήκη στο ισόγειο, ενώ τα τοξωτά παράθυρα του ορόφου είναι επίσης σχετικά μικρά και φράσσονται με σιδερένια κιγκλιδώματα. Διαφορετική μορφή έχουν τα παράθυρα του δευτέρου ορόφου, τα οποία είναι μεγάλα και χαρίζουν άπλετο φως.

Η είσοδος βρίσκετια στη νότια πλευρά μεταξύ των δύο κατωγείων, όπου αφήνεται και ένας χώρος ελεύθερος που καταλήγει στην ξύλινη σκάλα, μέσω της οποίας οδηγούμαστε στην εσωτερική στοά, η οποία υποβαστάζεται από ξύλινους κίονες. Η στοά αυτή προσφέρει δυνατότητα επικοινωνίας με τα χειμερινά δωμάτια του πρώτου ορόφου και ξεδιπλώνει μια άλλη αντίληψη για τον τρόπο επικοινωνίας εντός του κτίσματος.

Στην άκρη της στοάς, υπάρχει ένα υπερυψωμένο κιόσκι, το οποίο ήταν χώρος παραμονής των γυναικών για τις χειμερινές εργασίες.
Στον δεύτερο όροφο δεσπόζει ο δοξάτος, ο οποίος εξασφαλίζει την όμορφη θέα προς τη λίμνη, ενώ παράλληλα φανερώνει τις διαθέσεις της αστικής οικογένειας της Καστοριάς για τους χώρους υποδοχής και διασκέδασης.

{mospagebreak title=Αρχοντικό Μπασάρα} 

Το αρχοντικό Μπασάρα βρίσκεται στο Ντολτσό, στην οδό Βυζαντίου, ένα λιθόστρωτο δρομάκι, όπου σώζονται και δύο άλλα σημαντικά αρχοντικά, του Ναντζή και των αδελφών Εμμανουήλ.

Το κτίσμα αποτελείται από το ισόγειο, το μεσοπάτωμα και έναν όροφο.

Η κάτοψή του είναι ένα μακρόστενο ορθογώνιο, το οποίο χωρίζεται εσωτερικά από έναν τοίχο παράλληλο προς την μεγάλη διάσταση σε δύο τμήματα.

Το ένα τμήμα προς βορρά είναι ένας στενόμακρος χώρος που κοιτάζει στην αυλή, ενώ στο άλλο τοποθετούνται τα δωμάτια, τόσο στο πάτωμα όσο και στον όροφο.

Στο ισόγειο, η είσοδος γίνεται από ένα μακρόστενο πλακοστρωμένο χώρο, ο οποίος καταλήγει στην ξύλινη σκάλα που οδηγεί στους ορόφους. Το ισόγειο έχει διαμορφωμένους χώρους, οι οποίοι χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί. Στο μεσοπάτωμα στο βόρειο τμήμα της κάτοψης, υπάρχουν δύο χειμερινά δωμάτια με τζάκι, ενώ στον όροφο βρίσκονται οι χώροι υποδοχής. Ο δοξάτος είναι ένας ενιαίος χώρος με δύο υπερυψωμένα τμήματα στο ανατολικό μέρος.

{mospagebreak title=Αρχοντικό Τζιάτα} 

Αρχοντικό Τζιάτα

Τριώροφο αρχοντικό με συμμετρική κάτοψη σε σχήμα σταυρού εγγεγραμμένου σε τετράγωνο. Κατασκευάσθηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα (1882), όπως φανερώνει η κτητορική του επιγραφή στη δυτική είσοδο.

Ανήκει στον τρίτο τύπο των παραδοσιακών αρχοντικών της Καστοριάς. Δυστυχώς, έχει υποστεί αρκετές επεμβάσεις, οι οποίες αλλοίωσαν την αρχική του μορφή.

Χαρακτηριστική είναι η νότια πλευρά της κυρίας εισόδου, που διατηρείται ανέπαφη με εξαίρεση την προσθήκη μεταλλικού εξώστη στον δεύτερο όροφο.

Βασικό αναγνωριστικό στοιχείο της περιόδου αυτής είναι το περίτεχνο σαχνισί με φουρούσια, καμπύλο γείσο και ανοίγματα που φέρουν ημικυκλική απόληξη, που κοσμεί τη νότια πλευρά.

Στην ανατολική, βόρεια και δυτική όψη έχουν προστεθεί μεταγενέστερα στοιχεία (εξώστες, κλιμακοστάσια, αποθήκες).
Αντίστοιχα και στην κάτοψη μεταγενέστερη τοιχοποιοϊα διαίρεσε το κτίσμα σε δύο αυτόνομα τμήματα.

{mospagebreak title=Αρχοντικό Τζώτζα} 

Το αρχοντικό Τζώτζα βρίσκεται στη συνοικία Απόζαρι, στη βόρεια πλευρά της πόλης.

Η κάτοψη του κτιρίου εμφανίζει την τελευταία εξέλιξη από τους τρεις διαφορετικούς τύπους αρχοντικών, που οικοδομήθηκαν στην Καστοριά από τον 17ο μέχρι και τον 19ο αιώνα. Έχει σχήμα εγγεγραμμένου σταυρού μέσα σε τετράγωνο. Το σχήμα αυτό του εγεγραμμένου σταυρού διαγράφεται καθαρά σ' όλους τους ορόφους και είναι η πρώτη έκδοση από μια ομάδα αρχοντικών (Παπατέρπου, Βεργουλέικα, Δεληδόνα, Μητούση).

Δεν έχει ξεπεταχτά (σαχνισιά), χαρακτηριστικά αναγνωρίσιμα στοιχεία των αρχοντικών του 18ου αιώνα. Υπάρχουν πολλά ανοίγματα στον πρώτο και δεύτερο όροφο με αποτέλεσμα το κτίσμα να εξασφαλίζει άπλετο φως. Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο η βορεινή πλευρά έχει συνολικά 22 παράθυρα, τα οποία είναι σιδερόφρακτα και κλείνουν εξωτερικά με ξύλινα κανάτια, τα οποία ανοίγουν με το κατακόρυφο σύστημα.

Τα κιγκλιδώματα των παραθύρων του πρώτου ορόφου προεξέχουν τόσο, ώστε να μπορεί κανείς να βλέπει ποιός πλησιάζει στην είσοδο.

Οι εξώπορτες, οι σκάλες, τα πατώματα, τα ταβάνια, η στέγη, τα πατάρια είναι κατασκευασμένα από ξύλο πεύκου ή καστανιάς.

Εξωτερικά, η απλότητα των όψεων διακόπτεται στη νότια πλευρά από μια κατακόρυφη εσοχή στην κεραία του εγγεγραμμένου σταυρού, ενώ στη βόρεια πλευρά, περίπου στο κέντρο της πρόσοψης και πάνω από την είσοδο, γίνεται προεξοχή, η οποία συγκρατείται από δύο ξύλινες κολώνες που πατούν στο πλατύσκαλο της εισόδου.

Γενικά, το κτίριο είναι τοποθετημένο έτσι στο χώρο, ούτως ώστε να εξασφαλίζει την αρμονία με τα διπλανά κτίρια στο εν σειρά σύστημα δόμησης στο τμήμα αυτό της πόλης.

{mospagebreak title=Αρχοντικά Βεργού} 

H κάτοψη των αρχοντικών εμφανίζει τον τελευταίο αρχιτεκτονικό τύπο των παραδοσιακών κτισμάτων της Καστοριάς. Έχουν σχήμα εγγεγραμμένου σταυρού μέσα σε τετράγωνο. Τα σαχνισιά τους χρησιμοποιούνται συγκρατημένα μόνο στη νότια και βόρεια πλευρά τους αντίστοιχα, εκεί που ο χώρος είναι ελεύθερος. Οι μετωπικές όψεις των αρχοντικών μεταξύ τους είναι κάθετες, όπως κάθετες είναι και οι ανατολικές, οι οποίες καλύπτουν την υψομετρική διαφορά στο πρανές, που είναι κτισμένα και δίνουν ένα φρουριακό χαρακτήρα.

Εξωτερικά, η απλότητα των όψεων διακόπτεται στην ανατολική πλευρά από κατακόρυφες εσοχές στις κεραίες των εγγεγραμμένων σταυρών του κάθε κτίσματος. Το αρχοντικό Α. Βεργού έχει την είσοδό του στη νότια πλευρά, όπου σχηματίζεται και μια μακρόστενη αυλή, ενώ το άλλο έχει την είσοδό του στη βόρεια πλευρά.

Η λειτουργία των χώρων που εξυπηρετούσαν διάφορες ανάγκες της καθημερινής ζωής του προηγούμενου αιώνα, φαίνεται ότι οργανώθηκε με αρκετά καλό τρόπο. Εξετάζοντας κατά σειρά τους χώρους των δύο αρχοντικών, τα υπόγεια και τα ισόγεια προσαρμόζονται στο έντονα επικλινές έδαφος και γίνονται ωφέλιμα προς την ανατολική πλευρά. Χρησιμοποιούνταν ως αποθηκευτικοί χώροι.

Οι πρώτοι όροφοι προορίζονταν ως χώροι κατοικίας κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Γι' αυτό άλλωστε οι τοίχοι των ορόφων αυτών είναι λιθόκτιστοι και αρκετού πάχους. Έχουν από τέσσερις μεγάλους οντάδες στις γωνίες και ένα κεντρικό χώρο στο σχήμα του σταυρού. Ανάλογα με τη λειτουργία του κάθε δωματίου, είναι και κατάλληλα διακοσμημένα.

Οι δεύτεροι όροφοι προορίζονταν για θερινή κατοικία, γι' αυτό η κατασκευή τους είναι ελαφρή (τσατμάδες) και η τοιχοποιία τους λεπτή. Στους ορόφους αυτούς τα ανοίγματα είναι περισσότερα και η διακόσμηση πιο έντονη (ξυλόγλυπτα ταβάνια).

{mospagebreak title=Αρχοντικό Νατζή} 

Αρχοντικό Νατζή Το αρχοντικό Νατζή ανήκει στον πρώτο τύπο αρχοντικών, των οποίων η αντιπροσωπευτική όψη στρέφεται προς την εσωτερική αυλή, ενώ το σαχνίσι του καλού οντά καταλαμβάνει τη νοτιοδυτική γωνία.